Aktualnie trwają zbiory kukurydzy, jednak już teraz trzeba podejmować decyzje dotyczące wyboru odmian do siewu w przyszłym sezonie. Z reguły zamówienia na nasiona składa się już w grudniu, a dostawy rozpoczynają się od stycznia. Wówczas możliwy jest zakup pożądanej odmiany. Firmy oferują również upusty cenowe z tytułu wcześniejszego zakupu.
Wśród najważniejszych czynników wpływających na maksymalny plon kukurydzy wymienia się dobór właściwej odmiany. Dotyczy to zarówno uprawy kukurydzy na ziarno jak i na kiszonkę z całych roślin. Wszelkie błędy popełnione przy wyborze odmiany i w agrotechnice powodują obniżenie plonu kukurydzy, co ma wpływ na opłacalność uprawy.
W wyborze odmiany do uprawy na ziarno szczególną uwagę zwraca się na dwa parametry: potencjał plonowania w określonych warunkach glebowych, klimatycznych i środowiskowych, oraz na wczesność dostosowaną do danego regionu. Ważnymi cechami agronomicznymi są takie cechy jak, zdolność do rozwoju w niższych temperaturach w okresie siewu i możliwość aktywnego dosychania ziarna w polu w okresie dojrzewania. Ponadto kukurydza w uprawie na ziarno powinna charakteryzować się generatywnym typem wzrostu roślin (niezbyt wysoka łodyga) oraz brakiem skłonności do krzewienia, odpornością na wyleganie, nawet w przypadku opóźnionego zbioru. Do produkcji grysu i mąki kukurydzianej bardziej przydatne są odmiany szkliste (flint), a do produkcji skrobi odmiany zębokształtne (dent). W przypadku uprawy kukurydzy, na CCM (corn cob mix), czyli na kiszonkę z odkoszulkowanych i rozdrobnionych kolb – paszy dla trzody chlewnej, ważna jest korzystna struktura kolby, czyli wysoki udział ziarna i możliwie najmniejszy udział rdzenia.
W uprawie kukurydzy na kiszonkę optymalny plon można uzyskać przy wyborze odmian o następujących parametrach: wysokim całkowitym plonie suchej masy łodyg liści i kolb, wysokim udziale kolb w plonie całkowitym suchej masy, zawartości suchej masy w czasie zbioru w całych roślinach i w kolbach od 30 do 35 proc. Odmiany powinny charakteryzować się wczesnym wigorem i utrzymywaniem zieloności roślin w okresie dojrzewania kolb, tzw. cecha „stay green”. Cecha „stay green” umożliwia wydłużoną akumulację składników pokarmowych kolbach w okresie dojrzewania. Skutkuje to zwiększeniem plonu w porównaniu do odmian starszego typu, które przy dojrzewaniu szybko zasychały. Ważną cecha jest podwyższona strawność wegetatywnych części roślin. Do uprawy na wysokoenergetyczną kiszonkę są przeznaczone także odmiany ziarnowe, o wysokich plonach. Ziarno jest najbardziej strawnym składnikiem kiszonki z kukurydzy (w ponad 90 proc.). Do produkcji kiszonki, jako substratu na biogaz są przeznaczone późne odmiany kiszonkowe o najwyższych plonach całkowitych suchej masy.
Ważnymi cechami odmian do uprawy na ziarno i na kiszonkę jest ich odporność na główne aerofagi: choroby i szkodniki. Najgroźniejszymi chorobami kukurydzy są fuzariozy kolb powodowane głównie przez grzyby z rodzaju Fusarium. Te pasożytnicze grzyby wytwarzają groźne dla zdrowia zwierząt i człowieka mikotoksyny, które powodują różnorodne skutki (min. działanie trujące, rakotwórcze, immunodepresyjne, zmiany w aparacie dziedzicznym, potworkowatość płodów). Głownia kukurydzy jest chorobą występującą niezbyt często, nie wytwarza mikotoksyn, ale w większym nasileniu ogranicza plon ziarna i kiszonki.
Wśród szkodników największe znaczenie ma omacnica prosowianka. Redukuje plony średnio w kraju od 10–20 proc., jednak przy większym nasileniu nawet o 50 proc., przy uszkodzeniu roślin do 100 proc.
Aktualnie, w Krajowym Rejestrze (KR) znajduje się rekordowa liczba 225 odmian kukurydzy (załączona tabela). Niemal połowa (121 odmian) zostało wpisanych do KR w ostatnim pięcioleciu (2016–2020), a 61 odmian w latach 2011–2015). 44 odmiany zostały wpisane do KR do roku 2010, w tym 8 odmian przed rokiem 2000. Potencjał plonowania odmiany jest zaprogramowany przez hodowcę w genach, a jego realizacja odbywa się w odpowiednim środowisku (interakcja genotypu i środowiska), w warunkach optymalnej agrotechniki. Nowsze odmiany mają wyższy potencjał plonowania. Poza plennością wnoszą większą odporność na czynniki stresowe, inne ważne cechy agrotechniczne i użytkowe. Dlatego przy zakupie nasion należy zwracać uwagę na rok rejestracji danej odmiany.
Właścicielami odmian jest 16 firm hodowlano-nasiennych. Najwięcej odmian w KR ma Hodowla Roślin Smolice Sp. z o. o., Grupa IHAR – 50. Spośród firm zagranicznych, pod względem liczby zarejestrowanych w Polsce odmian wyróżniają się: KWS – 41 odmian, Euralis – 29 odmian, Saatbau – 25 odmian, Limagrain – 16 odmian, Syngenta – 15 odmian, RAGT – 12 odmian. W Krajowym Rejestrze są też odmiany zarejestrowane przez inne firmy: Freiherr von Moreau (8 odmian), Caussade (5 odmian), Pioneer (7 odmian), Dow AgroSciences (3 odmiany), Małopolska Hodowla Roślin (4 odmiany), Monsanto (4 odmiany), Maisadour (4 odmiany), MRI Zemun Polje (1 odmiana), CEZEA (1 odmiana).
Klasyfikując odmiany ze względu na typy użytkowe, można wyróżnić: 132 (57,7 proc.) odmian przeznaczonych do uprawy na ziarno (Z), 80 (35,6 proc.) odmian typowo kiszonkowych (K) i 13 (5,7 proc.) odmian o ogólnym typie użytkowym (ZK) – na ziarno i na kiszonkę. Do produkcji wysokoenergetycznej kiszonki są też rekomendowane najlepsze odmiany ziarnowe. Umożliwiają one wytworzenie kiszonki o wyższym udziale suchej masy kolb i ziarna w całkowitym plonie suchej masy, a tym samym gwarantują wyższą strawność kiszonki i lepsze wyniki produkcyjne. Wczesność odmian jest określana liczbą FAO. W warunkach Polski, przedmiotem uprawy, zarówno na ziarno jak i na kiszonkę, są odmiany o liczbie FAO do 290. Te odmiany dzielą się na trzy grupy wczesności: wczesne, o liczbie FAO do 230, średnio wczesne, (FAO 240–250) i średnio późne (FAO 260–290) . Odmiany wczesne mogą być uprawiane w całym kraju, jednak konieczny jest ich wybór do mniej korzystnych warunków termicznych, czyli do rejonów Polski Północnej (III rejon uprawy) i Polski Centralnej (II rejon uprawy). Odmiany średnio wczesne mogą być uprawiane na dużym obszarze kraju w rejonach Polski Centralnej i Południowej. Odmiany średnio późne są przeznaczone do uprawy w najcieplejszych rejonach kraju, czyli w Polsce Południowo-Zachodniej i Południowo-Wschodniej (I rejon uprawy).
Liczba FAO rejestrowanych odmian jest wyznaczana na podstawie wilgotności ziarna przy zbiorze. Cecha wczesności jest negatywnie skorelowana z plennością odmian. Odmiany późniejsze charakteryzują się większą, a odmiany wcześniejsze mniejszą wilgotnością ziarna przy zbiorze. W pracach hodowlanych poszukuje się „łamaczy korelacji” tych dwóch cech, czyli odmian plennych i jednocześnie wczesnych. Odmiany o wysokiej plenności charakteryzują się cechą wczesnego wigoru. Kiełkują i rozwijają się nawet w warunkach chłodów wiosennych. Starsze odmiany miały próg kiełkowania przy temperaturze gleby 8° C, podczas gdy nowsze mają przesunięty ten próg o 2° C i kiełkują już w temperaturze 6° C. Szybszy start roślin wiosną oznacza szybsze wytworzenie systemu korzeniowego, lepsze wykorzystanie zasobów wody i składników pokarmowych, a w konsekwencji wyższe plony. Inną bardzo ważną cechą jest zdolność aktywnego wysychania ziarna w okresie dojrzewania. Ta cecha jest uzależniona od rozchylania się liści okrywowych kolb. W warunkach pogodnej, ciepłej jesieni, odmiany o ziarnie zębokształtnym (dent) lepiej oddają wodę i kumulują składniki pokarmowe w ziarnie, niż odmiany o ziarnie szklistym (flint). W warunkach mniej sprzyjających, lepiej sprawdzają się odmiany o ziarnie typu flint lub zbliżonym do flint. Strategia hodowli odmian kukurydzy dla Europy Północnej polega na krzyżowaniu komponentów typu dent, które wnoszą do odmian plenność, z komponentami typu flint, które wnoszą do odmian cechę wczesności. Dzięki procesowi uwcześnienia komponentów typu dent, zaczynają się pojawiać wczesne odmiany z krzyżowania takich komponentów. Wiedza o strukturze odmian ma więc również wpływ na wybór odmiany. Na dosuszanie ziarna wpływa jego budowa morfologiczna. Okazuje się, że odmiany w zależności od typu ziarna do dosuszenia wymagają mniej lub więcej czasu i energii. Ważną cechą jest też wymłacalność odmiany, czyli łatwość oddzielania ziarna od rdzenia.
Wyleganie odmian następuje przy słabo rozwiniętym systemie korzeniowym, w warunkach rozmiękczenia gleby przy intensywnych opadach, którym towarzyszą wiatry. Jest to tzw. wyleganie korzeniowe. Powszechniej występuje wyleganie fuzaryjne, w przypadku rozkładu łodyg przez grzyby fuzaryjne. Następują złomy łodyg pod lub nad kolbą, które prowadzą do opadania łodyg oraz kolb na ziemię i straty w plonie. Takie odmiany są eliminowane w procesie hodowli i rejestracji odmian. Notuje się jednak zróżnicowanie odmian w zakresie podatności na choroby fuzaryjne łodyg, zwłaszcza w latach o niekorzystnych warunkach pogodowych w okresie zbiorów.
Wśród odmian kukurydzy wpisanych do KR, dwa główne typy hodowlane stanowią odmiany dwuliniowe (SC), oraz trójliniowe (TC). W Krajowym Rejestrze jest 140 (62,2 proc.) odmian dwuliniowych i 84 (37,3 proc.) odmian trójliniowych. Zaletą odmian dwuliniowych jest większe wyrównanie morfologiczne i na ogół wyższe plonowanie, niż trójliniowych, w bardziej intensywnych warunkach produkcji. Odmiany trójliniowe są natomiast lepiej dostosowane do gorszych warunków uprawy.
W Polsce podstawą wyboru do uprawy powinny być odmiany kukurydzy wpisane do Krajowego Rejestru. Są one przed zarejestrowaniem wszechstronnie badane w dwuletnich doświadczeniach, zlokalizowanych na terenie całego kraju. Poza odmianami wpisanymi do KR, na polskim rynku jest też duża grupa odmian zarejestrowanych w innych krajach Unii Europejskiej z tzw. katalogu europejskiego (CCA). Odmiany te, poza innymi kryteriami, muszą wykazywać wczesność do warunków klimatycznych Polski. Informacja o wartości użytkowej tych odmian pochodzi z doświadczeń własnych firm, a w przypadku niektórych odmian z doświadczeń rozpoznawczych i porejestrowych, prowadzonych przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU).
COBORU wraz z Polskim Związkiem Producentów Kukurydzy prowadzi Porejestrowe Doświadczenia Odmianowe (PDO) z odmianami kukurydzy wpisanymi do Krajowego Rejestru. Wyniki tych doświadczeń, z wielu miejscowości w Polsce, są bardzo przydatne w podejmowaniu decyzji dotyczących wyboru odmian do uprawy kukurydzy na ziarno i na kiszonkę.
dr inż. Roman Warzecha
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowy Instytut Badawczy, Radzików
