We współczesnym rolnictwie znaczny udział w kosztach produkcji ma mechanizacja. Jej udział w poszczególnych gospodarstwach dochodzi nawet do 60 proc.
Obniżenie ceny oleju napędowego na przełomie lat 2014 i 2015 spowodowało obniżenie kosztów eksploatacji sprzętu rolniczego. Jednak cena oleju napędowego, zależna od cen ropy naftowej na rynkach światowych, jest w dalszej perspektywie nieprzewidywalna. Jest jednak grupa kosztów eksploatacji maszyn rolniczych, których użytkownicy tych środków bezpośrednio nie dostrzegają, a które jednak są znaczne, zaś w przypadku niskiego rocznego wykorzystania – wręcz dominujące. Są to koszty utrzymania maszyn, zwane także kosztami stałymi. Roczna wartość tych kosztów, do których zalicza się amortyzację, przechowywanie i konserwację oraz oprocentowanie kapitału, jest stała. Natomiast w przeliczeniu na godzinę pracy wykonanej w ciągu roku rośnie ona wraz ze zmniejszaniem rocznego wykorzystania maszyny.
Kolejne powszechne spisy rolne, przeprowadzone przez GUS w latach 1996, 2002 i 2010, wykazały zwiększającą się liczbę ciągników i większości maszyn rolniczych w gospodarstwach rolnych. Jednocześnie zmniejszała się powierzchnia użytków rolnych, gruntów ornych oraz zasiewów roślin, w których produkcji są zaangażowane poszczególne maszyny. W porównaniu ze stanem z r. 1996 . liczba ciągników była w r. 2002 o 2,8 proc., a kombajnów zbożowych o 27,6 proc. większa. Do r. 2010 wzrost ten wyniósł w przypadku ciągników 12,9 proc., a kombajnów zbożowych – 56,8 proc. Dodatkowo, wskutek zmniejszenia powierzchni użytków rolnych liczba ciągników w przeliczeniu na 100 ha ich powierzchni zwiększyła się w r. 2010 o 33,8 proc., a zmniejszenie powierzchni upraw zbóż i roślin technologicznie podobnych spowodowało wzrost liczby kombajnów zbożowych w przeliczeniu na jednostkę powierzchni tych roślin o 67 proc. w porównaniu ze stanem z r. 1996. Zmiany te miały wpływ na poziom przeciętnego rocznego wykorzystania tych i innych maszyn, a pośrednio – na koszty ich eksploatacji.
Przykład kombajnów zbożowych wykazuje, że średnie wykorzystanie pojedynczej maszyny tego typu w rolnictwie polskim miało tendencję malejącą: w 2010 r. wyniosło 64 godziny i było o blisko 18 proc. mniejsze niż w 2002 r., a aż o 31 proc. mniejsze niż w 1996 r. Zmniejszenie rocznego wykorzystania maszyn rolniczych powoduje z jednej strony zwiększenie jednostkowych kosztów ich utrzymania, z drugiej zaś – wydłużenie okresu ich trwałości.
Stosunkowo wysoka liczba ciągników w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych i gruntów ornych, a maszyn roboczych na jednostkę powierzchni roślin, w których produkcji mają swój udział, nie jest równoznaczna z dobrym stanem wyposażenia polskiego rolnictwa w te środki. Znaczna część użytkowanych w naszych gospodarstwach maszyn to sprzęt nabyty jako używany. W warunkach minimalnej kasacji następuje starzenie się istniejących zasobów. Niezbędnym warunkiem wdrażania postępu technicznego w rozwojowych gospodarstwach rolniczych, a pośrednio poprawy w nich efektywności nakładów energetycznych, zwiększenia wydajności pracy, poszanowania środowiska naturalnego, a także poprawy jakości wytwarzanych produktów i zmniejszania strat są zakupy sprzętu nowej generacji. Nie można też pominąć wpływu modernizacji wyposażenia technicznego na warunki i bezpieczeństwo pracy w rolnictwie.
Warunkiem racjonalnego gospodarowania środkami mechanizacji rolnictwa jest właściwy ich dobór pod względem jakościowym, a w dużych gospodarstwach – także ilościowym. Dobór jakościowy polega na dostosowaniu parametrów maszyny do istniejących lub przewidywanych warunków i potrzeb, określanych z jednej strony koniecznością wykonania prac w optymalnych terminach, z zachowaniem wymogów jakościowych, a z drugiej – zapewnienia opłacalności inwestycji, czego warunkiem jest m.in. możliwość rocznego wykorzystania na wystarczającym poziomie. Poprawnie wykonany i właściwie uzasadniony projekt modernizacji wyposażenia gospodarstwa w sprzęt techniczny stanowi istotny argument przy ubieganiu się o środki finansowe na wsparcie inwestycji, a przede wszystkim – zapewni utrzymanie przyszłych kosztów eksploatacji maszyn na względnie niskim poziomie. Przy doborze maszyny trzeba też pamiętać o tym, że im większy jest stopień zaawansowania technicznego maszyny, tym większe też wymagania odnośnie odpowiednich kwalifikacji obsługujących ją osób. Błędy wynikające z niewłaściwej obsługi kosztują tym drożej, im bardziej skomplikowana i droższa jest maszyna.
Racjonalne zaprojektowanie zestawu ciągników i maszyn rolniczych ułatwiają odpowiednie metody doboru oraz systemy wspomagania decyzji w tym zakresie. Zestaw takich metod został przed laty opracowany w Instytucie Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa. Prace w zakresie zasad ekonomicznie uzasadnionego wyposażenia gospodarstw rolniczych w sprzęt rolniczy są obecnie kontynuowane w Zakładzie Analiz Ekonomicznych i Energetycznych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego.
Postęp w dziedzinie konstrukcji środków mechanizacji rolnictwa powoduje, że na rynku pojawia się sprzęt o coraz większej wydajności, zapewniający wysoką jakość pracy oraz coraz bardziej komfortowe warunki obsługi i ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne. Nowoczesny sprzęt jest jednak drogi, a więc niedostępny dla większości gospodarstw rolniczych w Polsce. Jest jednak rozwiązanie umożliwiające zwiększenie dostępu do nowoczesnej techniki. Takim rozwiązaniem są usługi mechanizacyjne. Dzięki tym usługom wdrażanie najbardziej korzystnych technologii produkcji jest możliwe bez konieczności posiadania pełnego zestawu maszyn w gospodarstwie. W przypadku maszyn, których rolnik nie posiada, może on skorzystać z usług, w tym świadczonych wzajemnie w ramach współpracy międzysąsiedzkiej. Usługi umożliwiają zwiększenie rocznego wykorzystania sprzętu oraz rozwiązanie problemu wyboru mocy ciągnika w mniejszych gospodarstwach. W każdym z gospodarstw współpracujących ze sobą w ramach tej organizacji można ograniczyć zestaw maszyn do najbardziej odpowiednich do agregowania z posiadanym ciągnikiem. Przy wykonywaniu prac maszynami wymagającymi zastosowania ciągnika o mniejszej lub większej mocy można skorzystać z usług świadczonych przez sąsiadów. Sprzyja to obniżeniu energochłonności, kosztów wykonania prac, a pośrednio także poszanowaniu środowiska.
prof. dr hab.
Jan Pawlak
Instytut Technologiczno–Przyrodniczy
w Falentach
Oddział
w Warszawie
